Dwa słowa i koniec obrad – zasada liberum veto

Wielu z nas na lekcjach historii słyszało o zasadzie liberum veto używanej podczas istnienia Rzeczpospolitej Obojga Narodów, czyli sojuszu Polski z Litwą powstałego na mocy unii lubelskiej w 1569 roku. Na czym polegała ta zasada i jaka jest jej historia?

Uważa się, że liberum veto po raz pierwszy zostało użyte 9 marca 1652 roku przez Władysława Sicińskiego – delegata z województwa trockiego. Pomimo tego, że miał pełne podstawy prawne do zerwania obrad sejmu, w historii naszego kraju został zapamiętany jako zdrajca i posądzono go o przyczynienie się do upadku państwa polsko-litewskiego. Jego karą miało być śmiertelne uderzenie przez piorun, a zwłoki miały straszyć jeszcze do XIX wieku.

Faktyczne pierwsze zerwanie obrad nastąpiło w 1669 roku w trakcie sejmu koronacyjnego w Krakowie. Przez prawie 140 lat zasadę nie pozwalam uznawano za podstawę prawną normy nic o nas bez nas oraz fundament wolności szlacheckiej.

Możliwość zerwania obrad wywodzi się z przepisu o jednomyślności, co miało praktyczne znaczenie dla funkcjonowania państwa, gdyż obowiązujące wtedy prawo nie miało swojego aparatu kontroli i egzekwowania, tylko było sprawowane przez szlachtę. Z tego względu funkcjonowanie władzy wykonawczej w I Rzeczpospolitej zależało wyłącznie od dobrowolnego zaangażowania i wsparcia wszystkich obywateli. Poza tym szlachta była przekonana, że zasada ta uchroni uczestników obrad przed korupcją, ponieważ zawsze znajdzie się jeden nieprzekupiony poseł, który uchroni Sejm przed przyjęciem nielegalnej ustawy. Veto mogło być złożone ustnie lub pisemnie, jednak musiało być ogłoszone osobiście i w trakcie obrad. Skorzystanie z tego przywileju nie wymagało uzasadnienia.

Łącznie liberum veto zostało użyte 73 razy, głównie za sprawą posłów litewskich. Zasada ta straciła swoją moc w czasach panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764-1795), ponieważ nie dotyczyła sejmów skonfederowanych. Aby zapobiec zerwaniu obrad sejmu, posłowie zawiązywali konfederację od razu po ich rozpoczęciu.

Jedną z ostatnich prób zerwania sejmu było liberum veto ogłoszone przez Tadeusza Reytana, który stawił opór przeciwko skonfederowaniu Sejmu Rozbiorowego w latach 1773-75.