Rosyjskie arcydzieła literackie – „Biedni ludzie”

„Biedni Ludzie” to debiutancka powieść Fiodora Dostojewskiego, który w czasie wydania powieści został okrzyknięty przez krytyków nowym Gogolem. To sentymentalna korespondencja między drobnym urzędnikiem Makarym Dziewuszkinem a Wareńką Dobrosiełową, smutna historia ich nieszczęśliwej miłości, a także głębokie studium społeczno-psychologiczne współczesnej rzeczywistości dla pisarza. Autor głęboko współczuje swoim pokrzywdzonym przez los bohaterom, których wewnętrzne piękno i szlachetność duszy są tak rażąco niezgodne z warunkami ich życia.

Pierwszym, który zapoznał się z powieścią był pisarz Dmitrij Grigorowicz, który w tym czasie dzielił mieszkanie z Dostojewskim. Zachwycony, zaniósł rękopis Nikołajowi Niekrasowowi, a po przeczytaniu powieści w ciągu nocy przekazał go Wissarionowi Bielińskiemu ze słowami: „Pojawił się Nowy Gogol!”. Pierwsza reakcja Bielińskiego była bardziej powściągliwa: „Gogole rodzą się wam jak grzyby”, ale po przeczytaniu, krytyk był tak przesiąknięty powieścią, że chciał osobiście zobaczyć Dostojewskiego. Powieść została po raz pierwszy opublikowana w 1846 roku w Kolekcji Petersburga, wydanej przez Niekrasowa, zwracając coraz większą uwagę ludzi.

Książka opowiada o dwóch bohaterach żyjących na marginesie społeczeństwa w Petersburgu, dość ostro walczących z biedą. Makar Dziewuszkin pracuje jako skromny kopista, często lekceważony i zaczepiany przez swoich kolegów. Jego ubranie jest zniszczone i brudne, a sam uważa siebie za szczura w społeczeństwie. Wareńka Dobrosiełowa to młoda, samotna dziewczyna mieszkająca na przedmieściach Petersburga i zarabiająca na życie z szycia. W jej życiu nie dzieje się nic niezwykłego. Mieszka niepozornie, unikając ludzkich oczu, naprzeciwko Dziewuszkina. Dostojewski pisze, że: „To są ludzie, których nikt nie szanuje, nawet oni samych siebie”. Są sobą zauroczeni, ale zbyt biedni, aby się ożenić. Jesteśmy świadkami ich wymiany listów oraz rozwijającej się korespondencji, która pozwala nam poznać obojga bohaterów. Jesteśmy uczestnikami pracy ich umysłów oraz ich najgłębszych myśli i pytań o siebie nawzajem.

Dostojewski oświetla najciemniejsze zakątki ubóstwa i niespokojnego ducha ludzkiego, który stara się zachować godność pośród niedostatku i rozpaczy. Używa barwnych opisów osób, miejsc i umysłów, aby wciągnąć nas w zakurzone zakątki ruder, gdzie umierają dzieci, a znudzeni mieszkańcy zapijają się w zapomnienie. Biedni ludzie są głównymi bohaterami powieści, biedni ludzie w każdym znaczeniu tego słowa. Życie w nędzy, ciągłe poczucie bycia gorszym od innych, niegodnym, brudnym. Poczucie, że życie jest mało warte prowadzi do uciążliwego odczuwania melancholii, zagłady i samotności. Wstyd silnie kojarzy się z dumą, bohaterowie powieści przeżywają silny konflikt wewnętrzny, gdyż ich okoliczności, bieda i nędza sprawiają, że we własnych oczach są upokorzeni.

Postacie przedstawiają głębokie społeczne bolączki Dostojewskiego, które sam widział i nie są wyjęte z przysłowiowej półki literatury historycznej. Cierpienie jego bohaterów koncentruje się na ich działaniach i słowach w narracji, a nie na prostej standardowej podstawie obiektywnej oceny. Jego postacie są powoli rozbierane, demoralizowane, traumatyzowane, lekceważone. Są one zawsze badane w jak największym stopniu i przyciągane do najbardziej niemoralnych sytuacji, narażone na najbardziej zgubne nastawienia i idee.

„Biedni Ludzie” nie jest wspaniałą powieścią. Reprezentuje pierwszą opublikowaną powieść Dostojewskiego i daje współczesnym czytelnikom tło dla późniejszej świetności po jego syberyjskim wygnaniu. Jego twórczość jest precyzyjnym wytworem swojego czasu – odpowiada literackiemu pragnieniu reprezentacji mas, politycznym pragnieniom upodmiotowienia i emancypacji oraz spełnia współczesne pragnienie powieści historycznej napisanej jako współczesna polemika. Bohaterowie „Biednych ludzi”  być może nie są godni „łez”, które uronili Niekrasow i Grigorowicz, kiedy po raz pierwszy przeczytali tę powieść. A jednak książka ta ukazuje pierwsze ślady geniuszu Dostojewskiego, waleczności literackiej jego późniejszych powieści, które wywarły wrażenie na duchu epoki nie tylko dla współczesnej publiczności – ambicji i przekonań rosyjskich czytelników – ale każdego, kto szuka jego ponurej, dźwięcznej prozy.