fot. POET ARCHITECTURE | Kadr z filmu “Zwierciadło”

 Wielu krytyków uważa, że to właśnie w latach 70. kręcono najlepsze filmy w dziejach amerykańskiego kina. Kto z nas nie zna takich produkcji jak Ojciec Chrzestny (1972), Szczęki (1975), Pieskie popołudnie (1975) czy Taksówkarz (1976)? Warto dodać, że w 1977 roku rozpoczął się słynny cykl serii Gwiezdnych Wojen, który zapoczątkowała Część IV – Nowa nadzieja w reżyserii George’a Lucasa. Lata 70. to czas wielkich reżyserów. Martin Scorsese, Steven Spielberg, Francis Ford Coppola oraz pochodzący z Europy Wschodniej – Miloš Forman czy Roman Polański tworzyli wysokobudżetowe dzieła, które na zawsze zapisały się na kartach historii. Natomiast w Polsce popularność zyskało tzw. Kino moralnego niepokoju. Nurt ten wiązał się z niepokojem w stosunku do panującego ówcześnie systemu. Jego filmy przedstawiały dojrzewającego bohatera, który ulega władzy i podporządkowuje się wartościom oraz ideom, albo stara się im przeciwstawić. Do realizatorów tego kierunku można zaliczyć Krzysztofa Zanussiego, Andrzeja Wajdę, Krzysztofa Kieślowskiego czy Agnieszkę Holland. A co z innymi filmami z tej dekady? 

 1. Rozmowa (1974) 

Przez wielu uważane za niedoceniane dzieło Francisa Forda Coppoli. Głównym bohaterem jest Harry Caul (Gene Hackman), ekspert od inwigilacji, który jest znany i poważany w swoim fachu. Wraz ze swoim przyjacielem Stanem (John Cazale) zmonitorował rozmowę pewnej pary. Harry, przesłuchując w kółko taśmę, analizuje ją i interpretuje na nowo wyłapywane słowa. Zaskoczony tym, co usłyszał, usiłuje zapobiec planowanemu morderstwu. Pomimo, że Rozmowa weszła do kin na kilka miesięcy przed rezygnacją prezydenta Richarda Nixona ze stanowiska prezydenta Stanów Zjednoczonych, widzowie interpretowali ją jako reakcję na aferę Watergate. Zarysowany w filmie strach oraz niepokój przed byciem podsłuchiwanym, za czym mogły stać większe organizacje, a w rezultacie utrata wolności, bardzo przemawiały do Amerykanów. Tracili oni zaufanie do władz. Z tego powodu obraz ten jest uważany za świetny przykład adekwatnego pokazania obaw, z jakimi mierzyło się społeczeństwo w tamtym czasie. Coppola przyznał, że jedną z inspiracji stanowił film Powiększenie Michaelangela Antonioniego. Reżyserowi udało się, podobnie jak w tamtej produkcji, ukazać człowieka w obliczu interpretacji uzyskanych informacji. Główny bohater Rozmowy, tak samo jak Powiększenia, musi zmierzyć się z konsekwencjami tego, co usłyszał. Bez wątpienia na uznanie zasługuje rola Hackmana, który genialnie buduje postać wyalienowanego, dbającego o prywatność i nie pokazującego emocji Harry’ego Caula. Film został nagrodzony Złotą Palmą na festiwalu w Cannes i to nie bez powodu, bowiem każdy z nas po obejrzanym finale może się zacząć zastanawiać, czy również nie jest podsłuchiwany. 

2. Kabaret (1972) 

W przypadku Kabaretu trudno uznać ten film za niedoceniany. W końcu został nagrodzony aż ośmioma Oscarami – w tym m.in. za reżyserię. Jednak wydaje mi się, że w porównaniu do innych produkcji, jak przykładowo wspomnianego wcześniej Ojca Chrzestnego czy Mechanicznej pomarańczy (1971) Stanleya Kubricka, obraz Boba Fosse’a jest dość często pomijany. Musical ten opowiada historię amerykańskiej gwiazdy kabaretu (Liza Minnelli) oraz brytyjskiego pisarza (Michael York), których spotkanie splata się z dojściem do władzy przez nazistów. Kabaret to jednak coś więcej niż tylko historia miłosna (a właściwie trójkąta miłosnego). Film ten, jak żaden inny, nie posługując się wzniosłymi formami oraz typowymi zabiegami, ukazuje w tle upadek demokracji. Z pozoru mamy do czynienia z romansami, rozrywką, zabawą i szampanem, ale gdzieś niedaleko, dyskretnie, rodzi się nazizm. To właśnie pojedyncze sceny i dialogi, niepokojące w ich prostocie i zwykłości, składają się na obraz zmian systemu w Berlinie w latach 30. Do historii kina zapisała się również ścieżka dźwiękowa – jej melodia oraz aranżacje, jak na przykład utwór Mein Herr w wykonaniu Lizy Minnelli. Omawiając Kabaret byłoby zbrodnią nie wspomnieć legendarnej roli Joela Greya, jako niezastąpionego Konferansjera. Jego śpiewy i tańce, mimika oraz makijaż, przypominające błazna, zapadają w pamięci widza już na zawsze. Wszystko to – aktorstwo, scenariusz, warstwa muzyczna oraz niezapomniany klimat – składają się na jeden z najważniejszych obrazów w historii kina. Film Boba Fosse’a to pozycja obowiązkowa. 

3. Piknik pod Wiszącą Skałą (1975) 

Przenieśmy się na chwilę do onirycznego i mistycznego świata z filmu Petera Weira. Australia, Walentynki, rok 1900. Uczennice z prywatnej szkoły, wraz z nauczycielkami, wybierają się na piknik pod Wiszącą Skałą. Z czasem trzy z nich wraz z jedną z nauczycielek znikają w niewyjaśnionych okolicznościach. Piknik pod Wiszącą Skałą jest adaptacją powieści Joan Lindsay, a sam film ważnym obrazem z australijskiej Nowej Fali, która w tamtym czasie zyskiwała na popularności. Wyróżnia się on swoim tajemniczym klimatem, a wątek zaginięcia uczennic jest tylko pretekstem do przedstawienia innych motywów. Film podejmuje temat śmierci, kobiecości, dorastania oraz młodzieńczego spojrzenia na miłość. Krytycy, podczas jego interpretacji, doszukiwali się również odniesień do Biblii, poszukiwania Absolutu oraz ukazania przez reżysera kultu wolności i pytania dotyczące ludzkiego losu oraz tego, jaki ma on wpływ na swoje życie. Każdy element zawarty w Pikniku pod Wiszącą Skałą tworzy z innymi całość. Młode bohaterki nie chcą dostosować się do konwenansów i zasad, które nakładają na nie ich nauczycielki. Podczas pikniku, dzięki kontaktowi z naturą i wszelako rozumianym powrotem do pierwotności, pozbywają się tych ograniczeń i czują się wolne. Film Weira ujmuje swoim baśniowym klimatem, a sam widz czuje się zahipnotyzowany za sprawą malowniczych zdjęć. Enigmatyczna i niepokojąca aura zawarta w Pikniku… oraz pojedyncze historie uczennic szkoły Appleyard nie utrudniają jednak jego odbioru. To kino artystyczne, głębokie. Stanowiło ono również inspiracje dla Sofii Coppoli, córki Francisa Forda, do takich produkcji jak Przekleństwa niewinności (1999) oraz Maria Antonina (2006).  

4. Zwierciadło (1974) 

W latach 70. radziecki reżyser Andriej Tarkowski nakręcił najważniejsze dzieła w swojej karierze – Solaris (1972), Zwierciadło (1974) i Stalker (1979). To właśnie one zapewniły mu tytuł jednego z największych artystów w historii kina. W tym artykule zajmiemy się Zwierciadłem uznawanym za najbardziej osobisty film Tarkowskiego. Zawiera on elementy autobiograficzne, jednak jego konstrukcja jest niekonwencjonalna. Znajdują się w niej również wiersze jego ojca – Arsienija Tarkowskiego. Zwierciadło otwiera zdanie wypowiedziane przez pacjenta, który odzyskał dar mowy – „Mogę mówić swobodnie”. Tę symboliczną frazę można uznać za początek swego rodzaju spowiedzi z życia reżysera. On sam mówił, że „jest to historia życia mojej matki, a zarazem w jakiejś mierze i mego”. Film zawiera wspomnienia z dzieciństwa Tarkowskiego, jego snów, kluczowych momentów z jego życia oraz otaczającą go kulturę radziecką. Część została nakręcona w kolorze, a część stanowią czarno-białe zdjęcia. Mamy również do czynienia z oniryczną narracją, przeplatającą się z monologami wewnętrznymi, dzięki którym możemy lepiej poznać autoportret bohatera. Celem Zwierciadła jest ukazanie przemian zachodzących w człowieku, to, jak kształtuje się jego świat i on sam. Jaki wpływ wywołują na niego inni ludzie. Mało kto w świecie filmowym potrafi w tak szczery i osobisty sposób ukazać swoje życie oraz otworzyć się przed widzem. Ten dramat psychologiczny, nie najłatwiejszy do zrozumienia i wymagający stuprocentowego skupienia, jest z pewnością dowodem na wielkość Tarkowskiego. 

5. Amator (1979) 

Amator uznawany jest za przełomowe dzieło w karierze Krzysztofa Kieślowskiego. Jego głównym bohaterem jest Filip Mosz (Jerzy Stuhr), pracownik zakładu przemysłowego, który z okazji narodzin swojej córki, zdecydował się na kupno kamery filmowej. Kierownik zakładu (Stefan Czyżewski), dowiadując się o tym, zleca mu nakręcenie filmu z okazji dwudziestopięciolecia powstania przedsiębiorstwa. Z upływem czasu Mosz odkrywa w sobie nową pasję. Kieślowski w Amatorze wykorzystał możliwość wykazania się swoim doświadczeniem z zakresu filmów dokumentalnych oraz ukazał niebezpieczeństwa związane z tym zawodem. Co więcej, produkcja ta zalicza się do nurtu kina moralnego niepokoju. Reżyser zawarł w nim obraz polskiego społeczeństwa z okresu PRL-u. Główny bohater, wraz z rozwojem kariery filmowca, musi się zmierzyć ze światem cenzury oraz ograniczeniami, obowiązującymi w tamtych czasach. Nie może on kręcić tego, co chce. Jakby tego było mało, nie znajduje zrozumienia u swojej żony (Małgorzata Ząbkowska), która nie popiera jego zainteresowania. Jest realistką, oczekuje od niego obecności przy nowonarodzonej córce oraz skupieniu się na rodzinie. Kieślowski ukazuje konflikt między zwykłym, przyziemnym pragnieniem rodzinnego szczęścia, a realizacją wzniosłego marzenia o byciu filmowcem. Bez wątpienia plusem Amatora są bohaterowie, od których bije autentyzm. Dylematy, z którymi ma do czynienia Filip Mosz nie są górnolotne i nadają wiarygodności całemu filmowi. Dzieło Kieślowskiego zyskało uznanie również krytyków zagranicznych, szczególnie francuskich, oraz zdobyło Złoty Medal i wyróżnienie FIPRESCI na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Moskwie. Dzięki temu reżyser stał się jeszcze bardziej znaną postacią na arenie międzynarodowej.