Utracony Raj Mazurów
5 min read
autor: Łukasz Pycz
Mazury znane są z pięknych jezior i możliwości wypoczynku, jednak tereny te były również miejscem walk narodowych pomiędzy różnymi narodami, które dążyły do ich przejęcia i wykorzenienia lokalnej kultury, gwary oraz tożsamości. Dzięki determinacji Mazurów ich kultura przetrwała do dziś, pozwalając nam poznać historię tych ziem – wcześniej znanych jako Prusy Wschodnie, a obecnie jako województwo warmińsko-mazurskie.
Krótka historia Ełku
Artykuł ten ma na celu przedstawić znaną kwestię, dotyczącą nie tylko kraju, ale i mieszkańców Mazur. Ze względu na słabą znajomość tematu i niewielką liczbę książek o tym regionie Polski, uważam za stosowne przybliżyć jedno z ważniejszych ośrodków kultury i tożsamości Mazurów – Ełk. Najpierw warto przedstawić krótko historię tego miasta, nazywanego w XIX wieku Stolicą Mazur. Pruski historyk Krzysztof Hartknoch twierdził, że pierwotnie Ełk był osadą Jaćwingów. Kim jednak byli Jaćwingowie? Był to lud spokrewniony z Prusami, ale na swój sposób wyjątkowy, m.in. ze względu na własny język. Niestety, o wczesnej osadzie wiadomo niewiele. Późniejsze badania archeologiczne sugerują, że osada ta mogła nie istnieć. Warto jednak wspomnieć, że w języku Jaćwingów występowało słowo „Lek”, oznaczające lilię wodną. Stała się ona jednym z symboli miasta, z racji położenia nad jeziorem.
Kres Jaćwingom położył zakon krzyżacki, który zaprowadził własne porządki i zbudował zamek – symbol swojej hegemonii. Zamek znajdował się na obrzeżach miasta. Z jego okien roztaczał się widok na jezioro i malownicze tereny. Była to siedziba prokuratora krzyżackiego, a zamek gościł również wielkiego mistrza zakonu, Ulricha von Jungingena.
Najważniejszą datą w historii Ełku jest rok 1425, kiedy wielki mistrz Paweł von Russdorf nadał osadzie przywilej lokacyjny. W 1435 roku Ełk uzyskał prawa miejskie. miasto rozwijało się w różnym tempie. W 1525 roku Ełk stał się częścią Prus Książęcych, które były lennem Królestwa Polskiego.
Mazurzy jako mniejszość
Aby zrozumieć historię tych terenów, warto przedstawić społeczeństwo Mazurów. Skąd pochodzili i jak znaleźli się na tych ziemiach? Mazurzy byli osadnikami z Mazowsza, którzy mieszali się z miejscową ludnością, zakładali rodziny i przejmowali elementy języka niemieckich kolonistów. Dla Mazurów przynależność etniczna i językowa była elastyczna. Wierzyli, że nie są ani Niemcami, ani Polakami. Posługiwali się własną gwarą, pełną zapożyczeń z niemieckiego i polskiego, ale wyjątkową i charakterystyczną.
W wyniku przymusowej konwersji na luteranizm Mazurzy przejęli pewne tradycje niemieckie, jednocześnie pielęgnując polskie zwyczaje. Ta cecha wyróżniała ich spośród innych grup etnicznych zamieszkujących Warmię i Mazowsze. Przejawiało się to m.in. tym, że Mazurzy łączyli tradycje protestanckie i katolickie, czcząc wybranych świętych i obchodząc niektóre święta maryjne.
Niemieckie władze, dostrzegając w Mazurach zagrożenie, uznawały ich za „polski element”, który mógł zakłócić wizję jednorodnego państwa. W odpowiedzi podjęto brutalną germanizację, obejmującą także mazurską szlachtę, mającą duży wpływ na lokalną społeczność.
Od XIX wieku pojawiło się pojęcie „Pruskiego Mazura”. Miało ono na celu zdystansowanie Mazurów od Polski. Germanizacja była wprowadzana brutalnie i z urzędową precyzją. Zakazano używania języka polskiego, co spotkało się ze sprzeciwem części mieszkańców. Mazurzy, czując bliskość polskiej kultury i języka, wydawali noty protestacyjne. Jednym z największych działaczy na rzecz polskości tych ziem był Gustaw Herman Marcin Gizewiusz. Drukował on książki po polsku i tłumaczył pieśni, aktywnie broniąc mazurskiej tożsamości.
Germanizacja była bezlitosna i pozbawiała Mazurów części ich tożsamości, której istotnym elementem była polskość. Ukoronowaniem tego procesu było nadanie Ełkowi tytułu „Stolicy Mazur”. Nie był to gest przyjaźni ze strony rządu wobec mazurskiej mniejszości, lecz demonstracja sukcesu germanizacji. Tytuł ten oznaczał Ełk jako stolicę pruskich Mazur, wolną od polskich wpływów.
Mazurzy byli często postrzegani jako gnuśni i leniwi. Opisywano ich jako alkoholików, niezdolnych do pracy, skłonnych do oszustw. Mimo germanizacji uznawano ich za słowiańską skazę na tych terenach, co utrwalało negatywne stereotypy.
Mazurzy i Ełk w XX wieku
Podczas I wojny światowej Ełk wielokrotnie przechodził z rąk do rąk. Niemieccy żołnierze wypierali Rosjan, by wkrótce znów stracić miasto. Aby podnieść morale wojska, do Ełku przybył cesarz Wilhelm II, obiecując nową przyszłość dla Mazurów. Miasto mocno ucierpiało w trakcie działań wojennych. Zniszczeniu uległy niemieckie kamienice w centrum oraz znaczna część protestanckiego kościoła.
Germanizacja osiągnęła swój sukces podczas plebiscytu na Warmii i Mazurach w 1920 roku. Zakończył się on ogromną klęską Polski, także w Ełku – stolicy Mazur. Większość mieszkańców, w tym zgermanizowani Mazurzy i niemieccy osadnicy, opowiedziała się za Niemcami. Woleli niemiecki porządek niż Polskę, która dopiero odzyskała niepodległość i toczyła wojnę z bolszewikami. Dobrym przykładem jest marsz poparcia dla Niemiec, przez mieszkańców Ełku podczas plebiscytu. W trakcie manifestacji przez miasto przeprowadzono osła z kartką na szyi, na której widniał napis: „Głosuję za Polską”.
W czasach reżimu hitlerowskiego Mazurzy pozostawali na uboczu, jednak nazizm cieszył się na tych terenach dużym poparciem. Region ten był swoistą mekką nazistów ze względu na liczne cmentarze niemieckich żołnierzy z czasów I wojny światowej.
Pod koniec wojny, gdy radzieccy żołnierze podbijali tereny Prus Wschodnich, robili to z brutalnością trudną do opisania. Kierowani zazdrością i żądzą zemsty, dopuszczali się okrutnych czynów. Ełk również padł ofiarą tych działań. Dwóch żydowskich kobiet, które powitały żołnierzy jako wybawców od poprzedniego reżimu i poczęstowały ich wódką, zostało przez nich zamordowanych.
Mazurzy po II wojnie
Po wojnie tereny te zasiedlili przesiedleńcy z Kresów. Byli to ludzie z innego świata, dla których życie w rozwiniętych wsiach i miastach było nowym doświadczeniem. Nowi mieszkańcy odnosili się do Mazurów z otwartą wrogością, traktując ich jako byłych nazistów i zwolenników poprzedniego reżimu. W Ełku powstał Urząd Bezpieczeństwa, który prowadził spisy ludności mazurskiej i zmuszał ich do porzucenia własnej tożsamości, uznając ją za „niemiecki element”.
W późniejszych latach mazurskość straciła znaczenie stając się jedynie ciekawostką dawnych czasów. Jednak poeci, tacy jak Michał Kajka, starali się, aby kultura ta, choć w czasach życia autora już zanikająca, przetrwała chociaż w literaturze.
Z biegiem czasu coraz więcej osób zaczęło interesować się mazurskością oraz gwarą mazurską, co jest pozytywną zmianą. Pozwala to chociaż w pewnym stopniu zachować unikalną historię i kulturę tego regionu.
