Rosyjskie arcydzieła literackie – „Anna Karenina”

Akcja „Anny Kareniny”, powszechnie uważanej za najlepszą powieść Tołstoja, rozgrywa się w XIX-wiecznej Rosji i opowiada o skazanym na niepowodzenie romansie między zmysłową bohaterką, której imię nosi książka, a przystojnym oficerem, hrabią Wrońskim. Czytelnik natychmiast zostaje wciągnięty w splątaną sieć romansów, małżeństw bez miłości i pięknie splecionych historii, które formują się w opowieść okraszoną obszernymi wewnętrznymi monologami i dygresjami filozoficznymi.

„Ogromny rozwój ludzkiej duszy”, jak mówił o książce Dostojewski, jest prawdopodobnie tym, co najbardziej urzeka nas w tej książce. Historia wszechogarniającej pasji, historia zamężnej kobiety, która zakochała się w przystojnym oficerze i mimo wszystko porzuciła męża, opinię świata, ogólnie przyjętą moralność, jej sumienie. Ale nie dajcie się zwieść – ta książka jest czymś znacznie więcej niż tylko powieścią o miłości. To cała nauka o rodzinie, społeczeństwie, Bogu, życiu i sensie istnienia.

Dwutomowe dzieło opisuje zwyczaje Moskwy i Sankt Petersburga drugiej połowy XIX wieku. Porusza problemy rosyjskiej wsi, porusza różne warstwy społeczne. W centrum znajduje się historia nieszczęśliwej miłości, która wybuchła między młodym oficerem, Aleksiejem Wrońskim, a żonatą Anną Kareniną. Niszczycielska namiętność staje się przyczyną moralnej i duchowej tragedii. Równolegle rozwija się historia Konstantina Levina i Kitty Szczerbackiej. Początkowo zakochana we Wrońskim Kitty okazuje się być przez niego odrzucona. Upokorzenie i ból psychiczny stają się przyczyną poważnej choroby, którą Kitty może wyleczyć, poślubiając Levina. Levin, który od dawna darzył Kitty miłością, okazuje się jedną z najbardziej pozytywnych postaci powieści.

Każdy z bohaterów ma swój własny prototyp, a najciekawszy pod tym względem jest Levin, który jest alter ego Tołstoja. To osoba, która jest gotowa, a nawet chętna, do pracy fizycznej. Wysoko ceni piękno rosyjskiej przyrody, dążąc do zrozumienia zwykłych Rosjan (chłopów ze swojej wioski). Jest otwarta na postęp, a nawet stara się mu pomóc. Levin to postać wszechstronna. Z jednej strony prowadzi działalność naukową, a nawet pracuje nad własną książką, z drugiej zaś własnoręcznie orze ziemię i kosi razem z chłopami. Właściciel w swoim domu i wiosce jest boleśnie nieśmiały w świecie i stara się jak najdalej od niego odsunąć. Poglądy Levina i Tołstoja są zbieżne, a życie rodzinne tej postaci jest określone jako rodzaj ideału, antypoda tragedii Anny Kareniny.

Wszystkie postacie w książce są bardzo interesujące i niejednoznaczne. Tołstoj jest rzeczywiście geniuszem, który nie schyla się do prostego podziału na czarno-białe, a postacie mają tysiące odcieni szarości. Niektórzy bohaterowie przechodzą takie metamorfozy, że na końcu książki zupełnie przestają być takimi, jakimi byli na początku. Anna i jej mąż przeżywają największe zmiany. Na początku Anna wydaje się życzliwa i inteligentna, a jej mąż jest surowy i nieprzyjemny. Jednak w trakcie książki zaczynają się dramatycznie zmieniać: Karenin okazuje się miłosierną i życzliwą osobą, która jest gotowa zrobić dla Anny wszystko, mimo wszelkich upokorzeń i zranienia, które mu wyrządziła. Ale sama Karenina zaczyna zmieniać się ze słodkiej i cnotliwej kobiety w chciwą, samolubną, kapryśną i po prostu nieprzyjemną.

Wizerunek Anny jest jednym z najpotężniejszych kobiecych obrazów w literaturze rosyjskiej. Dążąc do uczciwości wobec siebie i rodziny, nie chcąc nikomu krzywdzić, „przynosi nieszczęście”, niszczy życie tych, którzy są obok niej. Jej miłość do Wrońskiego to przeznaczenie okrutne i nieuniknione. Poświęca mu całe swoje życie, nawet swojego syna, w zamian otrzymując od Wrońskiego stopniowe stygnięcie uczuć, a od otoczenia – pogardę graniczącą z kpiną.

Bohaterowie i fabuła to tylko niewielka część zasług Anny Kareniny. Nie mniej niezwykła jest struktura powieści, jej cykliczność. Po raz pierwszy widzimy Annę w drodze, która jedzie koleją do swojego brata, złapanego przez żonę na zdradzie. Anna, chcąc pogodzić brata i szwagierkę, wykazuje się łagodnością charakteru, mądrością, umiejętnością rozwiązywania konfliktów – te cechy są w niej tak silne, że wydaje się, że ona sama nigdy nie znajdzie się w tak delikatnej sytuacji. Kiedy sama Anna staje się ofiarą pasji miłości, widać wyraźnie, że jest zdezorientowana, nie wie, co robić, nie może i nie chce wygładzić szorstkich krawędzi. Na tym zakończy się historia, która zaczęła się na kolei. Zakończenie powieści jest znane prawie każdemu, a skończony cykl staje się strasznym końcem kilku losów naraz. Tołstoj od razu wprowadza niepokojącą, trudną atmosferę. Dla Anny oczekiwanie na tragedię maluje się drobnymi, stonowanymi tonami – wypełnia całe tło wydarzeń. Czytelnik będzie mógł odpocząć, tylko obserwując Levina – tutaj nawet niepokój i psychiczne cierpienie są czyste i szczere.

Tołstoj w powieści robi kilka brawurowych rzeczy. Wprowadza nas w umysły wielu postaci, często w ramach tego samego krótkiego rozdziału i tylko mimochodem. Nie raz, ale dwa razy wchodzimy w świadomość psa. Narrator Tołstoj wychodzi poza opowieść, aby opowiedzieć nam rzeczy, których bohaterowie nie mogą wiedzieć. Lubi pozorne dygresje o nadmiernej długości: długie fragmenty o metodach gospodarowania, reformach społecznych, życiu chłopów. Bardzo obszerne monologi bohaterów o polityce i dygresje filozoficzne.

Tołstoj jest wielkim pisarzem o ogromnej pewności siebie, obdarzonym kontrolującym intelektem, który nie boi się eksperymentować, ani w pełni wykorzystywać techniki. „Przekazanie fabuły” nie jest jego głównym celem – interesuje go charakter i stąd życie. Jego najbardziej znanym wyczynem jest przepływ świadomości tuż pod koniec powieści, kiedy Anna rozpoczyna swoją ostatnią, fatalną w skutkach podróż. Umysł Anny stał się kamerą filmową, rejestrując rzeczy, które widzi z okna swojego wagonu przez soczewkę zniekształconą przez smutek i depresję.